Ρατσισμός της εικόνας: ένα είδος που κανένας αντιρατσιστικός νόμος δεν προβλέπει. Τα θύματα δεν είναι καν απαραίτητο να βρίσκονται εδώ ως μετανάστες...
Γράφει ο Κώστας Παπαχρήστου
Σε πρόσφατη συναυλία της, η Άλκηστις Πρωτοψάλτη επέλεξε να τραγουδήσει τον θρυλικό «Άδωνι» του Σταμάτη Κραουνάκη χωρίς να περιλάβει την θεωρούμενη, σήμερα, ως «πολιτικά μη-ορθή» λέξη «χοντρή». Η παράλειψη της λέξης, αν και έγινε για συμβολικούς λόγους (ως μήνυμα κατά του λεγόμενου «body shaming», δηλαδή του χλευασμού της εξωτερικής εμφάνισης), ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων με το αιτιολογικό ότι αλλοιώνει ανεπίτρεπτα ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα μιας άλλης εποχής προς χάριν του σύγχρονου δόγματος της πολιτικής ορθότητας.
Είναι φανερό ότι οι κριτές δεν αντιλήφθηκαν το πνεύμα της επιλογής της κ. Πρωτοψάλτη, εκλαμβάνοντας τον συμβολισμό ως ηθικολογικό κομφορμισμό. Και είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η σημασία του συμβολισμού αυτού δεν είναι καθαρά θεωρητική. Μας υπενθυμίζει ότι η πράξη της προσβολής προς τον συνάνθρωπο, εκτός από απλά ενοχλητική, είναι δυνατό σε κάποιες περιπτώσεις να έχει σοβαρές συνέπειες. Ακόμα και τραγικές...
Πριν από δύο χρόνια, ένα ανατριχιαστικό συμβάν είχε απασχολήσει για λίγο την ειδησεογραφία στη χώρα. Μία 14χρονη από τη Θεσσαλονίκη πέθανε από πολυοργανική ανεπάρκεια μετά από εγχείρηση για τοποθέτηση γαστρικού δακτυλίου. Η χειρουργική παρέμβαση στο σώμα της κοπέλας έγινε προκειμένου εκείνη να χάσει τα «περιττά κιλά» που αποτελούσαν λόγο χλευασμού και κοινωνικής απομόνωσής της από τους συνομηλίκους της. Δεν ήταν το πρώτο, ούτε – φοβάμαι – θα είναι το τελευταίο περιστατικό τραγικής κατάληξης ενός σχολικού μπούλινγκ με αφορμή την εξωτερική εικόνα, σε μία χώρα που υπερηφάνως δηλώνει θεσμικά παρούσα στον αγώνα ενάντια στον ρατσισμό...
Αν και κρίνομαι ως σκανδαλωδώς ελαστικός στον ρόλο μου ως εκπαιδευτικού, θα εξισορροπήσω κάπως τα πράγματα λέγοντας ότι έχουμε υπάρξει εξαιρετικά επιεικείς με τη νέα γενιά του καιρού μας. Τρέμοντας μήπως τυχόν δημιουργήσουμε «στα παιδιά» τις ενοχές που εμείς υποστήκαμε, τα αφήσαμε να πιστεύουν ότι δικαιούνται τα πάντα ενώ οφείλουν ελάχιστα. Και, μέσα στα «δικαιώματά τους» είναι η ελευθερία του ισχυρότερου να επιβεβαιώνει με κάθε τρόπο την «υπεροχή» του πάνω στον πιο αδύναμο. Κάποιες φορές η υπεροχή έχει να κάνει με σωματική δύναμη. Άλλες φορές μετριέται με την απουσία ενσυναίσθησης απέναντι στην ψυχική ευαλωτότητα.
Την εποχή της ηλεκτρονικής εικόνας που – συχνά εξωραϊσμένη – κατασκευάζει πρότυπα μορφής και ζωής και ορίζει αξιακά συστήματα στα social media, ο ρατσισμός του «ευειδούς» έχει κυριαρχήσει περισσότερο από ποτέ στην κοινωνική ζωή. Και, τα ραδιοτηλεοπτικά μέσα ενισχύουν, απ’ τη μεριά τους, το αίσθημα αποθέωσης των «Αρίων» της Φύσης, καλλιεργώντας παράλληλα (ή, τουλάχιστον, επιτρέποντας να συντηρείται) ένα κλίμα απαξίωσης για τους μη-ευνοημένους.
Ο ρατσισμός της εικόνας επηρεάζει ιδιαίτερα έντονα τις εφηβικές και μετεφηβικές ηλικίες, με αποτέλεσμα πολλά νεαρά άτομα να τον ασκούν ως θύτες ή να τον υφίστανται ως θύματα. Το φθινόπωρο του 2012 ήρθε εις γνώση μου ένα δυσάρεστο περιστατικό που είχε λάβει χώρα εκείνες τις μέρες. Το περιστατικό υπήρξε αφορμή για το πιο κάτω κείμενο, δημοσιευμένο στο «Βήμα».
--------------------------------
Υπάρχει μία μορφή ρατσισμού που την βιώνουμε ολόγυρά μας καθημερινά, προσπερνώντας την αδιάφορα όταν δεν μας στοχεύει. Αυτοί που τον υφίστανται δεν είναι καν απαραίτητο να έχουν διαβεί τα σύνορα της χώρας, πράγμα που ίσως εξηγεί γιατί το μαρτύριό τους ελάχιστα συγκινεί και διεγείρει τα ανθρωπιστικά ανακλαστικά της πλειοψηφίας των κατά δήλωση αντιρατσιστών...
Η σκηνή στην κεντρική πλατεία της Ηλιούπολης. Μία γυναίκα τρέχει να προλάβει στη στάση το ακριβοθώρητο λεωφορείο της περιοχής. Στο παγκάκι της στάσης κάθεται μια παρέα νεαρών, πάνω-κάτω σε ηλικία τρίτης λυκείου. Ξάφνου, ένα πόδι απλώνεται απ’ το παγκάκι. Η γυναίκα σκοντάφτει πάνω του και πέφτει, ενώ την ίδια στιγμή η παρέα ξεσπά σε γέλια και σε επευφημίες γι’ αυτόν που είχε τη φαεινή ιδέα. Η γυναίκα σηκώνεται, μαζεύει ντροπιασμένη τα κομμάτια της και μπαίνει αμίλητη στο λεωφορείο, δευτερόλεπτα πριν κλείσει η πόρτα. Είναι φανερό ότι έχει προ πολλού συμβιβαστεί με την ιδέα πως ανήκει σε κατώτερη «ράτσα». Και δέχεται τις τρικλοποδιές με την ίδια στωικότητα που οι Εβραίοι δέχθηκαν κάποτε το αστέρι στο πανωφόρι τους.
Λεπτομέρεια: Η γυναίκα δεν ανήκε στους ευνοημένους της Φύσης, αυτούς που θα χαρακτηρίζονταν «ευειδείς». Ήταν αρκετά ευτραφής και τα χαρακτηριστικά της δεν είχαν, γενικά, τίποτα το «ελκυστικό» με βάση τις επιταγές του σύγχρονου σταρ-σύστεμ. Ήταν πλασμένη, θαρρείς, μόνο και μόνο για να πιστοποιεί τον θρίαμβο των εκλεκτών της Φύσης πάνω στους αδικημένους. Θα έλεγα, ήταν το ιδανικό αντι-κάτοπτρο για τον υπερχειλίζοντα ναρκισσισμό της απάνθρωπης εποχής μας.
Το περιστατικό δεν είναι μεμονωμένο. Ανάλογα συμβαίνουν καθημερινά στην Αθήνα (για να περιοριστώ στην πόλη μου). Και όλα, σχεδόν, έχουν ως αυτουργούς νέα παιδιά. Κάποια από αυτά ίσως και να κατεβαίνουν στους δρόμους συμμετέχοντας σε συλλαλητήρια κατά του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Αγνοώντας, προφανώς, ότι «ξένος» είναι καθένας που βιώνει την αρνητική διάκριση και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Περάσει ή δεν περάσει τα σύνορα της χρεοκοπημένης χώρας...
Μία νέα γενιά, λοιπόν, αναδύεται φέροντας μέσα της τον σπόρο του ρατσισμού της εικόνας, έτσι όπως η τελευταία επιβάλλεται με βάση τα προστάγματα των κέντρων του διεθνούς image-making. Και, όσοι δεν είναι προικισμένοι με τις ιδιότητες που απαιτούν τα στερεότυπα, οφείλουν να υποβάλλονται σε πόνους και έξοδα ώστε να υπερνικήσουν, κατά το δυνατόν, την ίδια τη βούληση της Φύσης. Ζωή παρά φύσιν, κατά μία έννοια.
Καμία προοδευτική πολιτική δύναμη, καμία ευαίσθητη ανθρωπιστική οργάνωση, κανένα αντιρατσιστικό κίνημα δεν ασχολήθηκε ποτέ με αυτό το είδος κοινωνικού ρατσισμού. Και κανείς δεν ανησύχησε για τις (εν μέρει κληρονομημένες, εν μέρει αναδυόμενες) νοοτροπίες και συμπεριφορές μίας πολύ σκληρής νέας γενιάς, σε ό,τι αφορά την αισθητική διαφορετικότητα – ή, ακόμα χειρότερα, την φυσική αδυναμία. Μιας γενιάς απέναντι στην οποία νιώθουμε ενοχές κάθε φορά που αναλογιζόμαστε τι κόσμο της παραδίδουμε.
Μόνο που συνηθίσαμε να βλέπουμε τον κόσμο αποκλειστικά μέσα από οικονομικά κριτήρια και μεγέθη. Παραβλέποντας, έτσι, τις οφειλόμενες ενοχές μας για αξίες που δεν εμφυσήσαμε και αρχές που δεν διδάξαμε. Ίσως γιατί κι εμείς οι ίδιοι, τελικά, τις έχουμε ξεχάσει...
--------------------------------
Ο ρατσισμός της εικόνας έχει πολλά πρόσωπα. Θεοποίηση «γραμμωτών» και «κοιλιακών»... Χλευασμός για μαλλιά και πόντους που λείπουν, ή κιλά που περισσεύουν... Περιφρόνηση (έως και γελοιοποίηση) για εκείνους που τους πήραν τα χρόνια και δεν διαθέτουν πια το κουράγιο που απαιτεί μία «ολονυχτία» στα κέντρα διασκέδασης. Ο άνθρωπος που «φορά τις πυτζάμες στο σπίτι» (όπως λένε με χλευαστικό ύφος κάποιες ακριβοπληρωμένες τηλε-γλάστρες) στέλνεται στα αζήτητα της ζωής. Τόπο στους «Άριους» εκλεκτούς των media!
Γυρίζοντας στην τραγική περίπτωση της 14χρονης που έφυγε τόσο νωρίς και τόσο άδικα πριν δύο χρόνια, θα πρέπει να επισημάνουμε και την ευθύνη της ίδιας της οικογένειας να θωρακίσει το παιδί με αισθήματα αυτοεκτίμησης και αυτο-αποδοχής, έτσι ώστε η εικόνα που θα σχηματίσει για τον εαυτό του να είναι κατά το δυνατόν αυτοδύναμη και όχι κατοπτρικό είδωλο διαμορφωμένο με βάση τα αισθητικά κριτήρια του κοινωνικού περίγυρου.
Από την άλλη, οι γονείς θα πρέπει να διδάξουν από νωρίς στο παιδί τον σεβασμό στη διαφορετικότητα του άλλου, ειδικά όταν αυτή συνίσταται στην απόκλιση από καθιερωμένα πρότυπα που εκλεκτικά προβάλλονται στα κάθε λογής κοινωνικά δίκτυα και τα μέσα ενημέρωσης.
Ο ρατσισμός δεν αντιμετωπίζεται μόνο με περιπτωσιολογικής στόχευσης και αμφίβολης αποτελεσματικότητας αντιρατσιστικούς νόμους. Απαιτεί κυρίως σωστή διαπαιδαγώγηση. Αυτό, πιστεύω, ήθελε να μας θυμίσει η Άλκηστις, παραλείποντας την επίμαχη λέξη από το τραγούδι.
